نشست ارائه رویکرد مسئله‌محور در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی

هدف از طراحی برنامه درسی

هدف از طراحی برنامه درسی ایجاد یک موقعیت است. موقعیت هم یعنی جایی که انسان در آن هست، ولی پدیده‌های دیگری زیر نظرش هستند و او نسبت‌هایی بین خودش و این عناصر ادراک می‌کند. نسبت بچه‌ها با آن پدیده‌ها و موقعیت‌ها مهم است. دو دانش‌آموز که کنار هم روی نیمکت نشسته‌اند، به ظاهر موقعیت واحدی دارند، اما در واقع در دو موقعیت متفاوت قرار دارند. چون نسبت‌هایشان با پدیده‌ها منحصربه‌فرد است. یک اتفاق درونی بخشی از این ماجراست که در آن موقعیت بچه‌ها بتوانند مهارت کسب شناخت یکپارچه از خود، دیگران، خدا، جهان و باورمندی و عمل به این شناخت را در بستر زندگی فردی و اجتماعی تمرین کنند.

ما برنامه درسی را این‌جوری تعریف می‌کنیم: اولاً که یک موقعیت است. ثانیاً بچه‌ها در آن موقعیت زندگی می‌کنند. در بستر زندگی رشد اتفاق می‌افتد. آنجا دارند تمرین می‌کنند. چه چیز را تمرین می‌کنند؟ مهارت‌های شناختی، ایمانی و عملی. و این فقط فردی نیست. یعنی ما دنبال تربیت فردی نیستیم، غایت این اتفاق، تربیت یک انسان اجتماعی است که در پی اقامه قسط است.

چرخه رشد تکلیف‌محور

در این بخش چرخه‌ای را با عنوان چرخه رشد تکلیف‌محور پیشنهاد می‌کنیم. عناصر این چرخه نسبت به هم ترتیب زمانی ندارند، اما ترتیب رتبه‌ای دارند. در واقع هر حرکتی مبتنی بر معرفت‌النفسی است؛ ولو ناخودآگاه. یعنی انسان به عنوان موجودی که قادر به آگاهی و انتخاب است، از خودش ادراکی دارد که بی‌واسطه و حضوری است. این ادراک تغییر هم می‌کند. یعنی ادراکات ما از خودمان الآن با الآن فرق دارد. پس «درک وحدت‌گرا از نفس»، مرحله اول این چرخه می‌شود.

در مرحله دوم، در برابر «ادراک توحیدی نسبت به عالم هستی» قرار می‌گیرد. همه ما درکی از عالم داریم؛ حتی کسی که خدا را قبول ندارد. هر کسی درکی از خودش و جهان دارد.

در مرتبه سوم «درک موقعیت خود در عالم» قرار دارد. بعد از اینکه من ادراکی از خودم دارم و ادراکی از عالم دارم که میشه هست، بلافاصله سومین مرتبه که ادراک موقعیت است، اتفاق می‌افتد. من نسبتی بین خودم و عالم ادراک می‌کنم. باز هم تأکید می‌کنم، این پیوندها ناخودآگاه هستند. جنس این‌ها شناخت به معنای ذهنی نیست، جنس این‌ها ایمانی و ادراک است.

مرحله بعدی تشخیص وظیفه و عمل به وظیفه است. یعنی وظیفه باید به یک عمل منجر بشود. عمل چه اتفاقی را رقم می‌زند؟ این عمل اگر خیر باشد یا شر، روی رشد یا اصول انسان اثر می‌گذارد. بچه کلاس اولی بدون اینکه ما تشویقش کنیم، خودش ممکن است احساس کند این کاغذی که روی زمین افتاده است، نباید اینجا باشد. عزت نفس به آن مرتبه اول مرتبط است. عزت نفس اجازه نمی‌دهد یک جایی که آشغال باشد، من هم آنجا باشم. پس تصمیم می‌گیرد آشغال را به سطل بیندازد. بدون اینکه بخواهد تشویق و تنبیه شود.

چه اتفاقی برایش می‌افتد؟ درست است که کار خیر کوچکی انجام داده است، اما رویش اثر خواهد گذاشت. عزت نفسش افزایش پیدا می‌کند، ادراکش نسبت به عالم واقعی‌‌تر می‌شود. درک موقعیتش قوی‌تر می‌شود. قوای تشخیصی‌اش رشد می‌کنند تا این بچه در آن حلزون مسئولیت‌های بزرگ‌تر انجام بدهد، تکالیف بزرگ‌تر و وظایف سنگین‌تری انجام بدهد، رشد می‌کند.

مسئله چیست؟

ما مسئله را این‌جور تعریف می‌کنیم: موقعیتی است که انسان در آن موانعی را در راه دستیابی به ارزش‌های اساسی ادراک می‌کند. این تعریف چند نکته دارد. اول اینکه انسان‌محور است. یعنی مسئله به ادراک من ارتباط پیدا می‌کند. ممکن است موضوعی برای من مسئله بشود، اما شما درباره آن مسئله نداشته باشید.

دوم اینکه مسئله چه چیزی است؟ مسئله موقعیتی است که در آن در راه دستیابی به ارزش‌ها موانعی وجود دارند. مثلاً آب نباید اسراف بشود. وقتی اسراف می‌شود، ارزشی اساسی زیر پا گذاشته می‌شود. چرا؟ چون موانعی وجود داشتند که ما راه بهتری برای حل آن‌‌ها پیدا نکردیم. این می‌شود یک مسئله برای انسانی که این را ادراک می‌کند.

گفتن حرف‌های ارزشی و دینی باید مستقیم باشد. چون خیر واحد است. کسی که به فکر این است که گچ‌های مدرسه‌اش اسراف نشود هم دارد در مسیر خیر حرکت می‌کند و آرام‌آرام همین تفکر رشدش می‌دهد و به خیرهای اصیل‌تر و به حق‌های اصیل‌تر دست می‌یابد. در واقع مسئله از جنس سخنرانی نیست. باید بچه را در موقعیتی قرار بدهیم که مسئله را پیدا و خودش حل کند. در این حالت رشد خودبه‌خود در مسیر اتفاق می‌افتد. در مدل مسئله‌محور سخنرانی و موعظه در کار نیست. حرف دینی در آن زده نمی‌شود. بچه دارد کار می‌کند و مشکلات مدرسه، خانواده و خودش را حل می‌کند. اما چون پشتش یک پس‌زمینه ارزشی و فلسفه اسلامی وجود دارد، معتقدیم باعث رشد بچه‌ها می‌شود.

سطوح برنامه درسی مسئله

ما برای برنامه درسیِ متناسب با سطوح رشد بچه‌ها چهار سطح تعریف کرده‌ایم. از پایه اول تا پایه دوازدهم سطح یک را می‌شود اجرا کرد. از پایه سوم تا پایه دوازدهم سطح دو اجراشدنی است. از پنجم تا پایه دوازدهم سطح سه را می‌شود، و از پایه هشتم تا پایه دوازدهم سطح چهار را.

هر چهار سطح را تا آخر دبیرستان اجرا می‌کنیم. هر چه بالاتر می‌رویم، می‌توانیم سطوح بالاتر را اجرا کنیم. فرقشان چیست؟ این‌ها در سه پارامتر با هم فرق دارند: «تعیین موقعیت»، یعنی مسئله در چه موقعیتی مطرح است: خانواده؟ موقعیت خود فرد با خودش؟ فضای مجازی؟ مدرسه؟ روستا؟ کجا؟ «طرح مسئله با کی است؟ » و «راه حل را کی طراحی می‌کند؟ »

در سطح اول که از پایه اول ابتدایی تا پایه دوازدهم  قابل پیاده‌سازی است، موقعیت را مربی تعیین می‌‌کند. در این سطح، مربی مسئله و راه حل را خودش طراحی می‌کند و بچه‌ها فقط اجرا می‌کنند. ولی مسئله‌ محور است. یعنی از یک مسئله و یک نیاز شروع می‌شود.

در سطح دوم که از پایه سوم تا پایه دوازدهم قابل پیاده‌سازی است، مربی موقعیت را انتخاب می‌کند، ولی طراحی راه حل را به عهده بچه‌ها می‌گذارد.

در سطح سوم که از پایه پنجم تا پایه دوازدهم است، مربی از بچه‌ها می‌خواهد در کلاس به دنبال پیداکردن مسئله باشند. بچه‌ها در این سن می‌توانند نسبت به زیست‌بومی که در آن هستند، حساس باشند و احساس مسئولیت کنند. مثلاً می‌گویند چرا در و دیوار کلاسمان کثیف است؟ مربی در این‌جا می‌گوید خودتان باید این مشکل را حل کنید. این‌جا بچه‌ها یک کار جدید می‌کنند و هر سال بچه‌های جدید که می‌آیند، محیط کلاسشان را عوض می‌کنند.

در سطح چهارم که برای بچه‌های پایه هشتم به بالا قابل پیاده‌سازی است هم موقعیت را بچه‌ها انتخاب می‌کنند. بچه‌هایی که در سطوح قبلی رشد یافته‌اند، الان می‌توانند بگویند من می‌خواهم بروم در محله یک مسئله فرهنگی پیدا و روی آن کار کنم.

وقتی بچه‌ها مسئله حل می‌کنند، زندگی‌شان معنادار می‌شود. نسبت به آینده امیدوار می‌شوند. عزت نفس و اعتماد به نفسشان تقویت می‌شود. قوه مسئله‌شناسی‌شان تقویت می‌شود. تعاملات اجتماعی‌شان تقویت می‌شود. مهارت‌های مدیریتی‌شان تقویت می‌شود.

انتهای پیام